Το Πάσχα, η μεγάλη αυτή γιορτή της Χριστιανοσύνης, γιορτάζεται με ξεχωριστό τρόπο σε κάθε γωνιά της χώρας και ιδιαίτερα σε ορισμένες περιοχές αναβιώνουν ήθη κι έθιμα που δίνουν ένα ιδιαίτερο "χρώμα" στην εορταστική αυτή περίοδο.
Ήπειρος: Το έθιμο...
της «φωτιάς» στην Άρτα και το ταφικό έθιμο στο χωριό Γηρομέρι Φιλιατών
Καθρέφτης του λαϊκού πολιτισμού της Ηπείρου τα ήθη και τα έθιμα του Πάσχα που διατηρούνται, συνεχίζονται ή αναβιώνουν για μην περάσουν στη λήθη των αιώνων. Στα χωριά της Ηπείρου, οι προετοιμασίες για τη Λαμπρή, ξεκινούν πριν από την Μεγάλη Εβδομάδα με τον καθαρισμό του σπιτιού και το ασβέστωμα της αυλής. Από σπίτι σε σπίτι, το Σάββατο του Λαζάρου, παιδιά αλλά και ηλικιωμένοι έλεγαν τα κάλαντα, κρατώντας ένα καλάθι που ήταν στολισμένο με λουλούδια και κουδούνια, για να το γεμίσουν με αυγά που τους φίλευε ο σπιτονοικοκύρης. Σήμερα, το έθιμο έχει ξεθωριάσει και μόνο σε ελάχιστα χωριά διατηρείται.
Στην Άρτα, ο Σύλλογος της Ενορίας Αγίας Θεοδώρας θα αναβιώσει την Μεγάλη Πέμπτη στο προαύλιο του Ιερού Ναού, το έθιμο της «φωτιάς», που χάνεται στα βάθη των αιώνων, σε ανάμνηση της πυράς που άναψε έξω από το κυβερνείο του πόντιου Πιλάτου, όταν συνέλαβαν τον Ιησού, περιμένοντας την απόφαση για την τύχη του το μεσημέρι της Μ. Πέμπτης. Τα παιδιά και οι νέοι της ενορίας της Αγίας Θεοδώρας, συγκεντρώνουν στο προαύλιο του ναού σωρό από ξύλα, που στο παρελθόν μάζευαν στις όχθες του Άραχθου, τα στήνουν σε σχήμα κώνου και το βράδυ θα ανάψουν φωτιά αμέσως μετά τη ακολουθία της Σταύρωσης.
Ροδοπέταλο-ροδοπέταλο θα γίνει ο παραδοσιακός στολισμός του Επιταφίου. Μικροί και μεγάλοι με βαθιά κατάνυξη, θα στολίσουν τον Επιτάφιο, ενώ θα ψάλλονται τα Άγια Πάθη. Το Μεγάλο Σάββατο, στις 10 το πρωί, με το χτύπημα της καμπάνας που αναγγέλλει την πρώτη Ανάσταση, οι ενορίτες θα σπάσουν κεραμικά, γυάλινα και πήλινα σκεύη, για να ξορκίσουν το κακό.
Το βράδυ του Μεγάλου Σάββατου στην Αγία Θεοδώρα, θα αναβιώσει το έθιμο του καψίματος του Ιούδα. Από το πρωί οι νέοι της ενορίας, συγκεντρώνουν ρούχα και το μεσημέρι στο πηγάδι της εκκλησίας, φτιάχνουν το ομοίωμα του Ιούδα, το κρεμούν σε κρεμάλα και το βράδυ στην Ανάσταση θα ανάψουν φωτιά για να καεί. Παράλληλα, θα αφεθούν στον ουρανό της πόλης πολύχρωμα φωτεινά αερόστατα, για να συμβολίσουν την άνοδο της ψυχής στον ουρανό.
Στην Πρέβεζα, θα αναβιώσει το έθιμο της πρώτης Ανάστασης στο «Σαϊτάν Παζάρ», το γραφικό λιθόστρωτο δρομάκι που βρίσκεται στην καρδιά της πόλης. Πρόκειται για έθιμο, που έρχεται από την Τουρκοκρατία και τηρούν οι καταστηματάρχες για να στείλουν το χαρούμενο μήνυμα. Μόλις ο ιερέας του Μητροπολιτικού Ναού του Αγίου Χαράλαμπους σημάνει την πρώτη Ανάσταση, οι ήχοι των κροτίδων διαπερνούν την πόλη, ενώ αμέτρητα πήλινα κανάτια σπάζουν στο πλακόστρωτο του Σαϊτάν. Από γενιά σε γενιά, το έθιμο μεταφέρεται από την εποχή της τουρκοκρατίας έως σήμερα. Τότε, οι σκλαβωμένοι Πρεβεζιάνοι, έφτιαχναν μόνοι τους κροτίδες, προκειμένου να κρατήσουν μακριά τους Τούρκους, τις άγιες μέρες του Πάσχα. Επισκέπτες και ντόπιοι θα απολαύσουν μετά, ένα παραδοσιακό γλυκό που προσφέρεται σε όλους.
Σκαλισμένη πάνω σε πέτρα σε εμφανές σημείο στο στενό δρομάκι, είναι η ιστορία της ονομασίας του, Σαϊτάν Παζάρ. «Μια φορά κατά την διάρκεια της Τουρκικής Κατοχής, ήταν στην Πρέβεζα ένας Τούρκος στρατιωτικός διοικητής πολύ σκληρός και βίαιος. Ένα βράδυ, οι κάτοικοι αυτού του δρόμου, άλειψαν με σαπούνι το καλντερίμι, στο σημείο όπου είχε την πιο απότομη κλίση. Όταν την επομένη, ο διοικητής πέρασε από εδώ, το άλογό του γλίστρησε κι' ο ίδιος έπεσε φωνάζοντας, «Σαϊτάν Παζάρ», δηλαδή, Διαβολοπάζαρο.
Στη Θεσπρωτία, στο χωριό Γηρομέρι Φιλιατών αναβιώνει τη Δευτέρα του Πάσχα το μοναδικό ταφικό έθιμο στην Ελλάδα, που έχει ρίζες στις αρχές του 18ου αιώνα. Αμέσως μετά την θεία λειτουργία στον ιερό Ναό της Αγίας Παρασκευής στο νεκροταφείο, κάτοικοι και συγγενείς νεκρών, πηγαίνουν με οργανοπαίχτες πάνω από τους τάφους. Οι συγγενείς του νεκρού, παραγγέλνουν το αγαπημένο τραγούδι του όσο ήταν στη ζωή, να ακουστεί πάνω από τον τάφο του. Με κλαρίνα, ντέφια, λαούτα και ακορντεόν, σπάει η νεκρική σιωπή και γιορτάζουν τη Λαμπρή, με τους δικούς τους ανθρώπους που έφυγαν. Στη συνέχεια, όλοι όσοι βρίσκονται στο νεκροταφείο, στήνουν γλέντι με παραδοσιακά τραγούδια και το έθιμο, συνεχίζεται από γενιά σε γενιά καθώς εκεί, βρίσκονται και τα παιδιά του χωριού.
Ο «χαλκουνοπόλεμος» της Μεγάλης Παρασκευής στο Αγρίνιο και το «φλεγόμενο» λιμάνι της Ναυπάκτου
Ένα από τα πιο γνωστά πασχαλινά έθιμα, ο χαλκουνοπόλεμος, η ιστορία του οποίου ξεκινάει από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, αναβιώνει κάθε Μεγάλη Παρασκευή στο Αγρίνιο.
Συγκεκριμένα, μετά την περιφορά του Επιταφίου, οι «χαλκουνάδες» κατευθύνονται στην κεντρική πλατεία, προκειμένου να πάρουν μέρος στον χαλκουνοπόλεμο. Όταν ανάβουν τα χαλκούνια (αυτοσχέδιες εκρηκτικές κατασκευές), εντυπωσιακές φλόγες φωτίζουν την κεντρική πλατεία, προσφέροντας ένα ξεχωριστό θέαμα.
Το έθιμο έχει τις «ρίζες» του στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν οι Αγρινιώτες άναβαν τα χαλκούνια κατά την περιφορά του Επιταφίου, ώστε να απομακρύνουν τους αλλόθρησκους. Όμως και μετά την επανάσταση του 1821, κάτοικοι του Αγρινίου συνέχιζαν να κατασκευάζουν χαλκούνια, διατηρώντας έτσι το έθιμο ζωντανό.
Η προετοιμασία του χαλκουνιού ξεκινάει περίπου δύο μήνες πριν από τη Μεγάλη Εβδομάδα. Τα χαλκούνια αποτελούνται από έναν μεγάλο κύλινδρο, γεμάτο με ένα μείγμα μπαρουτιού και ένα φυτίλι στο άκρο. Οι «χαλκουνάδες» αναζητούν πάντα τον καλό «χαρτό» δηλαδή το κατάλληλο μείγμα μπαρουτιού, το οποίο δοκιμάζεται κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας, ώστε να είναι ασφαλές.
Κατά καιρούς, το έθιμο είχε απαγορευτεί διότι είχαν τραυματιστεί «χαλκουνάδες» αλλά και θεατές. Όμως, μετά το 1985 ο χαλκουνοπόλεμος γίνεται, πλέον, σε ασφαλέστερο περιβάλλον και με καλύτερη οργάνωση.
Στη Ναύπακτο, το έθιμο της Μεγάλης Παρασκευής, με το «φλεγόμενο» λιμάνι την ώρα της περιφοράς των Επιτάφιων, προσελκύει κάθε χρόνο μεγάλο αριθμό επισκεπτών.
Το έθιμο ξεκίνησε τη δεκαετία του '50. Κατά την περιφορά των επιταφίων του Αγίου Δημητρίου και Αγίας Παρασκευής, οι ψαράδες του λιμανιού «στόλιζαν» τις πολεμίστρες με εκατοντάδες αναμμένες δάδες. Πριν από λίγα χρόνια ο δήμος Ναυπάκτου αποφάσισε να εμπλουτίσει το έθιμο. Έτσι λοιπόν, όταν η πομπή των δύο Επιταφίων φθάνει στην πλατεία του λιμανιού, ένας φλεγόμενος σταυρός φωτίζει την είσοδο του λιμένα. Αμέσως μετά, ο νυχτερινός ουρανός φωτίζεται από εντυπωσιακά πυροτεχνήματα.
Σύμφωνα με την παράδοση, το έθιμο φαίνεται να θέλει να συνδυάσει τη θρησκευτική μυσταγωγία με την ηρωική προσπάθεια του μπουρλοτιέρη Ανεμογιάννη να πυρπολήσει την τουρκική ναυαρχίδα στο λιμάνι της Ναυπάκτου.
Στο Άνω Καστρίτσι Αχαΐας, η παράδοση θέλει τους κατοίκους να τελούν τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα θρησκευτικές δεήσεις για να προφυλάξουν το χωριό από κάποια καταστροφή. Κατόπιν προτροπής των ιερωμένων, οι κάτοικοι, ντυμένοι με παραδοσιακές στολές, πραγματοποιούσαν λιτανεία και δέηση, περιφέροντας τις άγιες εικόνες σε κύκλο, σε όλα τα υψώματα γύρω από το χωριό. Η λιτανεία καταλήγει στο εξωκλήσι της Παναγίας, όπου τελείται θεία λειτουργία. Στη συνέχεια, όσοι συμμετέχουν στην πομπή κατευθύνονται στην κεντρική πλατεία, όπου ακολουθεί γλέντι με ψητά αρνιά, κόκκινα αυγά, κουλούρια και κρασί.
Τρίκαλα: Το Πάσχα σε Ιερές Μονές των Μετεώρων και άλλα μοναστήρια
Οδηγός σε αυτήν τη μοναδική ατμόσφαιρα είναι ο πρόεδρος του Συλλόγου Μετεώρων Λιθόπολις, για τη διαφύλαξη και ανάδειξη της Αγιομετεωρήτικης Κληρονομιάς, Γρηγόρη Καλύβα.
Τις τελευταίες δεκαετίες, η Μοναστική Πολιτεία των Αγίων Μετεώρων γνωρίζει μία αναδημιουργία σε όλα τα επίπεδα, τόσο στην εγκαταβίωση νέων μοναχών και την κοινοβιακή ζωή και οργάνωση των Ιερών Μονών όσο και στην κτιριακή ανασυγκρότησή τους. Η Αγιομετεωρίτικη Μοναστική Κοινότητα και γενικότερα το περιεχόμενο της Αγιομετεωρίτικης Κληρονομιάς γίνονται πρεσβευτές ορθοδοξίας, ελληνισμού, παιδείας, ιδανικών και πολιτισμού σε όλο τον κόσμο.
Τη Μεγάλη Πέμπτη, στο Βαρλαάμ, όταν χτυπά η καμπάνα γύρω στις επτά οι πιστοί αρχίζουν την ανάβαση στον ιερό βράχο, αναφέρει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ. Καλύβας. Οι δώδεκα ευαγγελικές περικοπές εξιστορούν την πορεία του Θεανθρώπου προς τον Γολγοθά, ώσπου ακούγεται το «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου...», με τον ηγούμενο αρχιμανδρίτη Ισίδωρο να κρατά στα χέρια του τον Εσταυρωμένο. Μετά από λίγο ακούγεται το «Ήλι Ήλι λαμά σαβαχθανί» και το τετέλεσθαι του Θεανθρώπου μέσα από την ανάγνωση των Ευαγγελίων. Οι πιστοί κατεβαίνουν τα σκαλιά του μοναστηριού, πιστεύοντας πως, ίσως, βαθιά μέσα στην ψυχή τους συντελέσθηκε ένα θαύμα, μία μεταμόρφωση, ψυχική και πνευματική. Η ίδια ατμόσφαιρα επικρατεί και τη Μεγάλη Παρασκευή με το «Η Ζωή εν τάφω».
Η Ανάσταση και η Λαμπρή στην Καλαμπάκα
Η πένθιμη Μεγάλη Παρασκευή, με το « Η Ζωή εν τάφω» και το «Ω γλυκύ μου έαρ», τελειώνει με την περιφορά των επιταφίων των τεσσάρων ενοριών (Αγ. Βησσαρίωνα, Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης, Κοιμ. Θεοτόκου και Οσίων Μετεωριτών Πατέρων) της Καλαμπάκας. Με το «Χριστός Ανέστη» που εκφωνεί ο μητροπολίτης Σταγών και Μετεώρων Σεραφείμ, οι καμπάνες ηχούν, πλέον, χαρμόσυνα, η εικόνα της εκκλησίας και των πιστών αλλάζει. Τη θλίψη διαδέχεται και η χαρά του Αναστάντος Χριστού. Ο οβελίας έχει την τιμητική του, όπως και τα κόκκινα αυγά, οι χοροί και τα τραγούδια, οι ανταλλαγές ευχών που κρατούν μέχρι το απόγευμα της ημέρας του Πάσχα.
Άλλα μοναστήρια
Σύμφωνα με τον κ. Καλύβα, και τα υπόλοιπα μοναστήρια (Σταγιάδων, Χρυσίνου, Σιαμάδων, Αγ. Θεοδώρων, Βυτουμά) δίνουν την πνευματική αίγλη κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας. Ο επισκέπτης έχει τη μοναδική ευκαιρία να μεταλάβει αυτής της πνευματικότητας που καταυγάζουν αυτές τις άγιες μέρες τα Μετέωρα και τα άλλα μοναστήρια της περιοχής αλλά και να νιώσει την τοπική φιλοξενία σε ένα φυσικό περιβάλλον των χρημάτων και των αρωμάτων. Την Κυριακή του Πάσχα, η περιοχή μεταβάλλεται σε ένα απέραντο πανηγύρι, με το ψήσιμο του οβελία να αποτελεί επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Η Κυριακή του Πάσχα είναι, πράγματι, ημέρα της «λαμπρής» και της «πανηγύρεως» όπως είθισται να την αποκαλεί ο λαός μας.
Όμως, η «Πασχαλιά» πέρα από το θρησκευτικό μέρος έχει και την πολιτιστική της διάσταση και ο λαός μας μέσα από τον πλούτο των εκφάνσεών του έχει χαρακτηρίσει τις εκδηλώσεις αυτές «πασχαλιόγιορτα», τα οποία γνωρίζουμε από την αναφορά που κάνει στο βιβλίο «Λαογραφικά Καλαμπάκας» ο αείμνηστος Στέφανος Θανασούλας, στοιχεία των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα. «... Με ζωγραφιστή στα πρόσωπα όλων την πασχαλιάτικη χαρά έστηναν τρανό χορό με "μπροστάρη" τoν δήμαρχο. Κοντά του οι προεστοί κι ακολουθούσαν κατά την ηλικία τους οι άντρες και τα ανύπαντρα παλικάρια. Ύστερα πιάνονταν οι γυναίκες με τη σειρά κι αυτές κατά τα χρόνια τους. Κι ακολουθούσαν όλες μαζί στη σειρά οι νεόνυμφες στα νυφικά τους ντυμένες και κοντά κορίτσια της παντρειάς. όμορφα, με το φουστάνι που έραψαν για τη Λαμπρή. Γιατί έπρεπε να το φορέσουν στον χορό της Πουλιάνας, όπου πολλά νυφοδιαλέγονταν αυτές τις μέρες και γίνονταν αρραβωνιάσματα πολλά. Mε μικρότερα αγόρια και κορίτσια που μπαιναν κι εκείνα από κοντά έκλεινε ο τρανός γύρος, που πολλές φορές δίπλωνε. Πιασμένοι όλοι από τα χέρια άρχιζαν τo χορό, τον ένα με τούτο το τραγούδι, τον άλλο με διαφορετικό, ενώ σε άλλον πιασμένοι όλοι από το μπράτσο αλλιώτικο έλεγαν τραγούδι. Άρχιζαν να τραγουδούν στίχο-στίχο πρώτα οι άντρες κι επαναλάμβαναν αμέσως τα ίδια οι γυναίκες».
Σήμερα, στον μικρό χώρο που απέμεινε πια στην Πουλιάνα, αρκετοί Καλαμπακιώτες στήνουν χορό αυτές τις γιορτινές μέρες, όχι όμως με την ανυπόκριτη χαρά και ξεγνοιασιά των παλιών καιρών.
Θράκη: Στην Θράκη, ένα από τα έθιμα είναι και το «κάψιμο του Ιούδα». Οι νεότεροι συνήθως, αφού φτιάξουν το ομοίωμα του Ιούδα, το περιφέρουν από σπίτι σε σπίτι και ζητούν κλαδιά. Την Μεγάλη Παρασκευή μετά την περιφορά του Επιταφίου, θα βάλουν φωτιά στα κλαδιά αυτά και θα «κάψουν» τον Ιούδα. Συνηθίζεται μέρος της στάχτης αυτής, να το ρίχνουν στα μνήματα.
Παράλληλα, στη Θράκη και τη Μακεδονία νέες γυναίκες φορώντας την παραδοσιακή ενδυμασία που ονομάζεται Λαζαρινή, πάνε στα γύρω χωριά τραγουδώντας παραδοσιακά τραγούδια του Πάσχα.
Μακεδονία: Στην Μακεδονία, διατηρείται ακόμα και στις μέρες μας, το πανάρχαιο έθιμο «Για βρεξ' Απρίλη μου». Το έθιμο αυτό γιορτάζεται την τρίτη ημέρα του Πάσχα και συμμετέχουν χορευτικά συγκροτήματα απ' όλη την Ελλάδα. Συγκεκριμένα, στη Θάσο στην Κοινότητα Λιμεναρίων διατηρείται το πανάρχαιο έθιμο «Για βρέξ Απρίλη μ», που γιορτάζεται την Τρίτη του Πάσχα. Οι κάτοικοι της κοινότητας και οι επισκέπτες το γιορτάζουν με δημοτικούς χορούς, ενώ σε μεγάλα τσουκάλια μαγειρεύεται κρέας με ρύζι που στη συνέχεια μοιράζεται στους συγκεντρωμένους.
Στην Κεντρική Μακεδονία, και στην Καστανούσα του δήμου Σιντικής, στις Σέρρες, αναβιώνουν οι «αυγομαχίες», που γίνονται τη δεύτερη μέρα του Πάσχα. Το έθιμο βρίσκει τις ρίζες του στον ελληνικό Πόντο και συμβολίζει την Ανάσταση του Κυρίου και τη σύγκρουση του καλού με το κακό. Η προετοιμασία των αυγών ξεκινάει από το Μάρτιο, όπου οι συμμετέχοντες στο διαγωνισμό ,ταΐζουν τις κότες τους μόνο με καθαρό σιτάρι και λίγο άμμο, για να κάνουν αυγά με γερό τσόφλι. Βασικός κανόνας του εθίμου είναι η χρήση μόνο αυγών κότας. Ο κάθε ένας που συμμετέχει στην «αυγομαχία» έχει στη διάθεσή του 30 αυγά και νικητής αναδεικνύεται αυτός που έχει τα λιγότερα σπασμένα αυγά.
Πετροκέρασα Χαλκιδικής: Το χωριό είναι το μοναδικό στον κόσμο που έχει το δικαίωμα να φιλοξενεί τμήμα του Τιμίου Σταυρού που έρχεται από τη Μονή Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους. Το Τίμιο Ξύλο φιλοξενείται στην εκκλησιά του Προφήτη Ηλία από την Κυριακή των Βαΐων μέχρι τη Μεγάλη Δευτέρα και προσελκύει πλήθος πιστών που έρχεται εδώ για να προσκυνήσει και να παρακολουθήσει τις λειτουργίες που τελούνται στη Χάρη Του. Το έθιμο μετράει πάνω από 250 έτη ζωής και γίνεται σε ανάμνηση της σωτηρίας του χωριού από θανατηφόρα αρρώστια.
Στην Ιερισσό της Χαλκιδικής έχουν το έθιμο «Του μαύρου νιου τ αλώνι», που γιορτάζεται την Τρίτη του Πάσχα. Μετά την επιμνημόσυνη δέηση οι πρεσβύτεροι αρχίζουν τον χορό. Σιγά σιγά πιάνονται όλοι οι κάτοικοι και συχνά ο χορός έχει μήκος τετρακόσια μέτρα. Τραγουδούν και χορεύουν όλα τα Πασχαλινά τραγούδια και τελειώνουν με τον «Καγκέλευτο» χορό, που είναι η αναπαράσταση της σφαγής 400 Ιερισσιωτών από τους Τούρκους, κατά την επανάσταση του 1821. Ο χορός περνά κάτω από δάφνινη αψίδα όπου υπάρχουν δύο παλικάρια με υψωμένα σπαθιά και στη μέση του τραγουδιού διπλώνεται στα δύο με τους χορευτές να περνούν ο ένας απέναντι από τον άλλο για τον τελευταίο χαιρετισμό.
Τη δεύτερη μέρα του Πάσχα στα Γιαννιτσά του νομού Πέλλας αναβιώνει το έθιμο «Κουνιές» (όπως και στην Κύθνο). Το έθιμο αυτό γινόταν γιατί η «αιώρηση», δηλαδή το κούνημα, θεωρούνταν ότι γινόταν «σε καλό», υπέρ υγείας και πλούσιας σοδειάς. Οι κούνιες αυτές στήνονταν παλιά σε μεγάλα δέντρα είτε στις γειτονιές των οικισμών είτε στα προαύλια των εκκλησιών. Μάλιστα, σύμφωνα με τις σωζόμενες μαρτυρίες, το κούνημα γινόταν ανά άτομο.
Στην Ανατολική Μακεδονία, στη Δημοτική Κοινότητα Κρηνίδων του Δήμου Καβάλας, τη δεύτερη μέρα του Πάσχα, αναβιώνουν οι «αυγομαχίες». Οι κάτοικοι της περιοχής, με ιδιαίτερη φροντίδα παρουσιάζουν τα αυγά τους και ξεκινούν μια ιδιόμορφη μάχη τσουγκρίσματος. Νικητής είναι αυτός που θα έχει στην κατοχή του τα λιγότερα σπασμένα αυγά. Η προετοιμασία ξεκινάει εβδομάδες πριν, με τη συγκέντρωση των καλύτερων αυγών από κότες και φραγκόκοτες.
Στη Δημοτική Κοινότητα Ελευθερών στη Νέα Πέραμο Καβάλας, την τρίτη μέρα του Πάσχα, αναβιώνουν τα παραδοσιακά «Μαζίδια». Πρόκειται για ένα έθιμο που χρονολογείται από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Οι πιστοί μεταφέρουν εν πομπή τα εικονίσματα από τη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Ταξιάρχη, την παλαιότερη εκκλησία της περιοχής, στα «Μαζίδια», όπου βρίσκεται το γραφικό εξωκλήσι των Αγίων Ραφήλ, Ειρήνης και Νικολάου.
Στη συνέχεια, στην πλατεία του παλιού, παραδοσιακού οικισμού, στήνεται μεγάλο γλέντι. Το χορό αρχίζει ο ιερέας και ακολουθούν οι κάτοικοι του χωριού, που χορεύουν και τραγουδούν τρία συγκεκριμένα τραγούδια, που διασώθηκαν με το πέρασμα των χρόνων.
Στην περιοχή της Δράμας, το δικό της χαρακτήρα έχει η Δευτέρα του Θωμά στους Σιταγρούς, όπου οι εκεί εγκατεστημένοι Πόντιοι συνεχίζουν πανάρχαια έθιμα των κοιτίδων τους, όπως επισκέψεις στα μνήματα, με διανομή κόκκινων αυγών και γλυκισμάτων και με τραγούδια, έθιμα με καθαρά αρχαϊκή μορφή και με συνακόλουθες μεταφυσικές δοξασίες και αντιλήψεις.
Στη δυτική Μακεδονία, ανάσταση στο νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου κάνουν οι κάτοικοι της Κοζάνης. Συγκεντρώνονται γύρω από το μνήμα του νεκρού τους και με αναμμένη τη λαμπάδα περιμένουν το «Χριστός Ανέστη», ενώ δεν ξεχνούν να αφήσουν ένα κόκκινο αυγό στο μνήμα για να «χορτάσει» το χαμένο μέλος της οικογένειας.
Αράχωβα: Σημαντικό έθιμο στην Αράχωβα, είναι η περιφορά της εικόνας του Αγίου Γεωργίου. Ανήμερα του Πάσχα, ντόπιοι ντυμένοι με παραδοσιακές στολές, περιφέρουν την εικόνα του Άγιου, ενώ την επόμενοι ημέρα πραγματοποιείται ο αγώνας των γερόντων. Άνδρες μεγάλης ηλικίας, ξεκινούν έναν αγώνα σε ανηφορικό δρόμο, από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, έως τον λόφο. Πίσω τους ακολουθούν χορευτικά συγκροτήματα που τους συνοδεύουν, ενώ ακολουθούν και άλλες δοκιμασίες και αγωνίσματα που ονομάζονται «κλέφτικα», όπως το σήκωμα της πέτρας.
Ήθη και έθιμα του Πάσχα, στα Δωδεκάνησα- Κατάνυξη τη Μεγάλη Εβδομάδα στην Πάτμο και εντυπωσιακή Ανάσταση στην Κάλυμνο
Τόσο στο νησί της Ρόδου (κυρίως στα χωριά) όσο και σε όλα τα άλλα νησιά του νομού, το Πάσχα αποτελεί μια ξεχωριστή γιορτή με έθιμα που τηρούνται «ευλαβικά» από γενιά σε γενιά.
Μια σημαντική διαφορά, σε σχέση με τις περισσότερες περιοχές της χώρας, είναι ότι στα Δωδεκάνησα την ημέρα του Πάσχα δεν περιλαμβάνεται στο μενού ο οβελίας, τα κοκορέτσια και τα συναφή εδέσματα.
Το τραπέζι της Ανάστασης περιλαμβάνει την παραδοσιακή μαγειρίτσα (το βράδυ του Μ.Σαββάτου μετά το Χριστός Ανέστη) και την Κυριακή μεσημέρι τον «Λαμπριάτη» που είναι αρνί ή κατσίκι στο φούρνο γεμιστό με ρύζι και εντόσθια,που στα χωριά της Ρόδου ονομάζεται «καππαμάς».
Στη Ρόδο επίσης, το Σάββατο του Λαζάρου, τα παιδιά γυρίζουν από πόρτα σε πόρτα και τραγουδούν τα κάλαντα του Λαζάρου, συγκεντρώνοντας χρήματα και αυγά για τους ιερείς. Παλαιότερα, κανένας γεωργός δεν πήγαινε στο χωράφι του να εργαστεί, γιατί όπως πίστευαν ό,τι έπιαναν θα μαραινόταν.
Επιτρεπόταν μόνο η συγκέντρωση ξερών κλαδιών για το άναμμα των φούρνων τη Μεγάλη Εβδομάδα για το ψήσιμο των κουλουριών. Του Λαζάρου, επίσης, σε όλα τα σπίτια οι νοικοκυρές φτιάχνουν στριφτά κουλουράκια, τα «Λαζαράκια», συμβολίζοντας με τον τρόπο αυτό το σώμα του Λαζάρου που ήταν τυλιγμένο στο σάβανο.
Εντυπωσιακή είναι η Ανάσταση στο νησί της Καλύμνου, με τους αυτοσχέδιους δυναμίτες που ρίχνονται και οι οποίοι ταρακουνούν στην κυριολεξία το νησί.
Στην Κάρπαθο τα πασχαλινά έθιμα ξεχωρίζουν στον Όλυμπο, όπου οι κάτοικοι ακολουθούν παραδόσεις πένθους και θρήνου στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, αλλά και λαμπρού εορτασμού, που κορυφώνεται τη Λαμπρή Τρίτη. Αποχωρίζονται τις παραδοσιακές πολύχρωμες στολές τους μόνο τη Μεγάλη Εβδομάδα, όταν τις αντικαθιστούν με μια «πένθιμη» ενδυμασία.
Μετά το συγκινητικό Επιτάφιο της Μεγάλης Παρασκευής, οι γυναίκες ετοιμάζουν το Μεγάλο Σάββατο, το λαμπριάτικο οφτό για την επόμενη μέρα, δηλαδή κατσικάκι ή αρνί με γέμιση, κυρίως από ρύζι. Τη Δευτέρα του Πάσχα οι γυναίκες πηγαίνουν στους φούρνους, για να φουρνίσουν πασχαλινές πίτες με μυζήθρα και μπαχαρικά και στη συνέχεια στο νεκροταφείο για να ασπρίζουν και να στολίσουν με λουλούδια τους τάφους. Οι Ολυμπίτες στολίζουν τη Λαμπρή Τρίτη τις εικόνες της εκκλησίας με χρωματιστές μαντίλες και τις κουβαλάνε στα χέρια, οδεύοντας ξανά προς το νεκροταφείο.
Στην Κω, ενώ οι μεγάλοι ασχολούνται με τις πασχαλινές δουλειές και τον εκκλησιασμό, τα παιδιά προετοιμάζονται για την Ανάσταση. Παίρνουν μεγάλα κλειδιά από εκείνα που είχαν οι παλιές κλειδαριές, δένουν με ένα σχοινί το κλειδί με μπαρούτι και βάζουν το καρφί στην τρύπα του κλειδιού, το βράδυ της Ανάστασης το χτυπούν δυνατά στον τοίχο για να εκπυρσοκροτήσει. Άλλοι κόβουν μακριές λωρίδες χαρτιού, βάζουν στην άκρη της κάθε λωρίδας μπαρούτι και ένα φιτίλι, την τυλίγουν τριγωνικά, ώστε να προεξέχει το φιτίλι που το ανάβουν και από την ώρα που ο παπάς λέει το «Χριστός Ανέστη». Το πρωί του Μ. Σαββάτου, η εκκλησία στρώνεται με μικρά μοβ μυρωμένα λουλούδια του βουνού που λέγονται λαμπρές. Οι νοικοκυρές φτιάχνουν τις λαμπρόπιτες και το γεμιστό αρνί.
Στην Πάτμο η μεγάλη εβδομάδα αποτελεί μία μοναδική εμπειρία. Το έθιμο που κάνει το Πάσχα στην Πάτμο ξεχωριστό, είναι η τελετή του Νιπτήρα, το πρωί της Μ. Πέμπτης, το οποίο αποτελεί την αναπαράσταση του Μυστικού Δείπνου: ο Ηγούμενος, όπως ακριβώς ο Ιησούς, πλένει τα πόδια δώδεκα μοναχών που κάθονται γύρω από τη μεγάλη εξέδρα, όπως οι μαθητές στο Μυστικό Δείπνο. Τη Μεγάλη Παρασκευή γίνεται η αναπαράσταση της Αποκαθήλωσης στη Μονή του Αγίου Ιωάννη και το ίδιο βράδυ όλοι οι Επιτάφιοι συναντιούνται στις πλατείες της Σκάλας και της Χώρας. Η Ανάσταση γίνεται επίσης στο Μοναστήρι και ανήμερα του Πάσχα, διαβάζεται το Ευαγγέλιο σε επτά γλώσσες.
Μυτιλήνη: Πανάρχαια έθιμα με συμβολική σημασία
Πανάρχαια έθιμα με ιδιαίτερη συμβολική σημασία έχει το Πάσχα στη Λέσβο. Πολλά από αυτά κουβαλήθηκαν στο νησί από τους πρόσφυγες της Μικρασίας που εγκαταστάθηκαν εδώ, άλλα είναι αποκλειστικά ντόπιες ιδιαιτερότητες.
Η αναπαράσταση της θραύσης των πυλών του κάτω κόσμου γίνεται στον Άγιο Θεράποντα στην πρώτη Ανάσταση το μεγάλο Σάββατο το πρωί αλλά και το βράδυ της Ανάστασης.
Το βράδυ της Ανάστασης στην Παναγιούδα, πέντε χιλιόμετρα βόρεια της Μυτιλήνης με το «Χριστός Ανέστη» αρχίζουν οι πυροβολισμοί προς ένα κορμό που έχει στηθεί στην παραλία και στην κορυφή του έχει στηθεί το ομοίωμα του «ηττημένου» Ιούδα. Με χιλιάδες στην κυριολεξία πυροβολισμούς κόβεται τρεις φορές ο κορμός του δένδρου και ο Ιούδας «ηττάται».
Ανάλογο έθιμο γίνεται και στο γειτονικό χωριό, στην Παναγιούδα Αφάλωνα.
Ιδιαίτερο έθιμο με παγανιστικό υπόβαθρο είναι το πλάσιμο των σταυρών στην Αγιάσο μετά την Ανάσταση. Οι 12 σταυροί, όσοι τα 12 Ευαγγέλια και οι 12 μαθητές του Χριστού, γίνονται με το κερί της Ανάστασης που λιώνει και μετατρέπεται σε μικρά σταυρουδάκια. Σκοπός του εθίμου είναι να διώξει όχι μόνον το κακό από το κάθε σπίτι, αλλά και τα έντομα, γι' αυτό και κολλούν του σταυρούς κυκλικά στις εισόδους και τα ανοίγματα του σπιτιού.
Οι «Κούνιες» είναι ένα πανάρχαιο έθιμο, που αναβιώνει στον Πολιχνίτο, στην Κλειού και την Καλλονή. Στήνονται τη Μεγάλη Δευτέρα από τα αγόρια, για να τις χρησιμοποιήσουν τα κορίτσια. Υπάρχουν ειδικά τραγούδια που λέγονται πολύ κεφάτα και το αντάλλαγμα είναι μοσχοβολιστά κουλούρια και λουλούδια, που τα κρεμούν στην κούνια. Το εορταστικό πέρα–δώθε κρατάει μέχρι και την Ανάληψη. Το έθιμο λέγεται πως έχει αφετηρία την αρχαία λατρεία της Αφροδίτης, γι' αυτό τα κορίτσια πρωταγωνιστούν και τα αγόρια υπηρετούν.
Τέλος, στη Μυτιλήνη το φαγητό του Πάσχα είναι το αρνί ή το κατσίκι γεμιστό στο φούρνο. Το σφάγειο γεμίζεται με εντόσθια, ρύζι και μυρωδικά φουρνίζεται το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου σε χαμηλή φωτιά και τρώγεται το μεσημέρι της Κυριακής.
Κέρκυρα: Παραδόσεις βγαλμένες από την ιστορία του νησιού και επηρεασμένες από τη μακρά κατοχή των Ιταλών.
Η αρχή γίνεται την Κυριακή των Βαΐων, με τη μεγάλη λιτανεία του Σεπτού Σκηνώματος του Αγίου Σπυρίδωνα και συνοδεία όλων των Φιλαρμονικών. Γίνεται από το 1630 σε ανάμνηση της απαλλαγής του νησιού από τη φοβερή πανώλη που το 1629 χτύπησε αλύπητα τους Κερκυραίους. Το απόγευμα της Μεγάλης Παρασκευής ξεκινά η περιφορά του επιβλητικού Επιταφίου από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στο Παλαιό Φρούριο. Μέχρι το βράδυ, όλες οι εκκλησίες έχουν βγάλει τους Επιταφίους τους, με τη συμμετοχή της μπάντας κάθε ενορίας. Τελευταίος βγαίνει ο Επιτάφιος της Μητρόπολης. Το έθιμο του τεχνητού σεισμού αποτελεί παράδοση για τον Ιερό Ναό της Παναγίας των Ξένων και αναπαριστά τον σεισμό που περιγράφεται στο Ιερό Ευαγγέλιο, ως επακόλουθο της Αναστάσεως του Κυρίου.
Στις 9 το πρωί γίνεται η περιφορά του Επιταφίου της Εκκλησίας του Αγίου Σπυρίδωνα μαζί με το σκήνωμα του Αγίου. Μετά το τέλος της λιτανείας, ο Άγιος θα παραμείνει στη θύρα του, μέχρι την Τρίτη του Πάσχα για προσκύνημα. Το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου πραγματοποιείται η πρώτη Ανάσταση και όταν τελειώνει η ακολουθία στη Μητρόπολη, χτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών και από τα παράθυρα των σπιτιών πέφτουν κατά χιλιάδες πήλινα δοχεία (μπότηδες) γεμάτα νερό στους δρόμους, με μεγάλο κρότο.
Ένα άλλο έθιμο που αναβιώνει είναι το «Μαστέλο» (βαρέλι). Στην «Πίνια», το παλιό εμπορικό κέντρο, τοποθετείται ένα ξύλινο βαρέλι γεμάτο νερό, στολισμένο με μυρτιές. Οι περαστικοί καλούνται να ρίξουν νομίσματα για ευχές στο νερό. Όταν πλησιάζει η ώρα της πρώτης Ανάστασης, κάποιος πέφτει στο βαρέλι και παίρνει τα λεφτά, υπό τους ήχους της μπάντας.
Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου γίνεται η Ανάσταση στην Άνω Πλατεία και το θέμα είναι μοναδικό. Τα παράθυρα των μεγάλων σπιτιών είναι ανοικτά, στολισμένα με χιλιάδες κεριά και από κάτω οι πιστοί παρακολουθούν την τελετή της Ανάστασης στη μεγαλύτερη πλατεία της Ελλάδας.
Κρήτη: Πριν την ανάσταση, στις Γκαγκάλες Ηρακλείου, όλα τα παιδιά του χωριού μαζεύουν ξύλα και οτιδήποτε άλλο μπορεί να καεί και τα αφήνουν στο προαύλιο της εκκλησίας. Την παραμονή της Ανάστασης σχηματίζουν ένα βουνό από τα ξύλα και στην κορυφή έχουν ένα σκιάχτρο με ένα παλιό κουστούμι που υποτίθεται ότι είναι ο Ιούδας και την ώρα που ο παπάς λέει το Χριστός Ανέστη βάζουν φωτιά και τον καίνε. Η νύχτα γίνεται μέρα από τα πυροτεχνήματα, η καμπάνα του χωριού χτυπά συνεχώς και μάλιστα οι παλιότεροι λένε ότι όταν αυτοί ήταν μικροί δεν άφηναν 3 μερόνυχτα την καμπάνα να σταματήσει γιατί το θεωρούσαν για καλό. Ξυπνούσαν ακόμα και τη νύχτα να πάνε να την χτυπήσουν.
Αμοργός: Στην Αμοργό το Σάββατο του Λαζάρου οι νοικοκυρές πλάθουν κουλουράκια σε ανθρωπόμορφα σχήματα τα «λαζαράκια» ή «κουκλάκια». Η Μεγάλη Εβδομάδα ξεκινά με το παραδοσιακό άσπρισμα των σπιτιών και των δρόμων. Τη Μεγάλη Παρασκευή προσφέρονται ψωμί, ελιές και νηστίσιμα γλυκά και κατά την περιφορά του Επιταφίου οι γυναίκες ραίνουν την πομπή με αρώματα. Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα, οι νέοι συγκεντρώνονται στα προαύλια των εκκλησιών και συμμετέχουν σε ομαδικά παραδοσιακά παιχνίδια.
Ανάφη: Στην Ανάφη, το απόγευμα του Μ. Σαββάτου σε όλο το χωριό είναι διάχυτη η μυρωδιά του ξύλου (αμπελόκλαδα) που καίγεται επί πολύ ώρα για να προετοιμάσει το «φουρνί» να δεχτεί το κατσικάκι σε ταψί με αναφιώτικο τυρί, σκεπασμένο καλά με αλουμινόχαρτο. Η πόρτα του «φουρνιού» σφραγίζεται με λάσπη καθώς και η καπνοδόχος, για να μην περάσει αέρας και καεί το κρέας. Επίσης ξεχωρίζουν το κίτρινο ψωμί ή αλλιώς τυρόπιτα καθώς και τα μελιτερά (με φρέσκια μυζήθρα).
Άνδρος: Στην Άνδρο το βράδυ της Ανάστασης οι νέοι τοποθετούν σιδερένιους σωλήνες στο χώμα, τους γεμίζουν με μπαρούτι και τους πυροδοτούν. Την ημέρα της Ανάστασης τρώνε τον παραδοσιακό «λαμπριάτη», ψητό αρνί ή κατσίκι στο φούρνο γεμιστό με λαχανικά. Στην Παλαιόπολη, στο Κόρθι και σε άλλα χωριά το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα παίζουν στο δρόμο τα «τσούνια», παραδοσιακό παιχνίδι που μοιάζει με το μπόουλινγκ.
Ηρακλειά: Στην Ηρακλειά την παραμονή του Πάσχα οι νοικοκυρές ετοιμάζουν μαγειρίτσα και μελιτίνια, γλυκίσματα που φτιάχνονται από φρέσκια ντόπια κατσικίσια μυζήθρα. Το απόγευμα προετοιμάζουν το παραδοσιακό γεμιστό κατσίκι με ρύζι και συκωταριά το οποίο σιγοψήνεται στον ξυλόφουρνο μέχρι το τέλος της Αναστάσιμης ακολουθίας. Την ημέρα του Πάσχα, οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στις αυλές των σπιτιών, ψήνουν αρνιά και διασκεδάζουν με παραδοσιακά τραγούδια και χορό μέχρι την αυγή.
Ίος: Στην Ίο το Σάββατο του Λαζάρου οι κάτοικοι φτιάχνουν τα «λαζαράκια», σταφιδόψωμα σε ανθρωπόμορφα σχήματα. Την Μεγάλη Παρασκευή, μετά την Αποκαθήλωση, οι νέοι του νησιού παίζουν τις «μπάλες», ένα παιχνίδι με μικρές σιδερένιες κόκκινες και πράσινες μπάλες. Κατά την Περιφορά των Επιταφίων των δύο Ενοριών του νησιού τα Εγκώμια ψάλλονται από χορωδίες γυναικών και κοριτσιών. Την εβδομάδα μετά το Πάσχα, ο Πολιτιστικός Σύλλογος Ίου «Η Φοινίκη» αναβιώνει το έθιμο της «κούνιας».
Κουφονήσια: Στα Κουφονήσια τη Μεγάλη Πέμπτη, μετά το τέλος της ακολουθίας των Παθών, οι κάτοικοι συγκεντρώνονται στην εκκλησία και στολίζουν τον Επιτάφιο με άνθη, μια κυρία ψάλλει το μοιρολόι της Παναγίας και οι γυναίκες παραμένουν στην εκκλησία κοντά στον Επιτάφιο μέχρι το πρωί. Τη Μεγάλη Παρασκευή το λιμάνι φωταγωγείται από άκρη σε άκρη με δάδες και γίνεται η περιφορά του Επιταφίου. Ανήμερα του Πάσχα οι κάτοικοι γεύονται κατσίκι γεμιστό με ρύζι στον φούρνο, το παραδοσιακό φαγητό της ημέρας. Την επόμενη εορτάζεται ο πολιούχος Άγιος Γεώργιος με λειτουργία και λιτάνευση της εικόνας η οποία συνοδεύεται από ψαροκάικα που παραπλέουν στην πομπή. Κατόπιν γίνεται πανηγύρι, προσφορά του «πανηγυρά» ο οποίος μετά από κλήρωση διοργανώνει τη γιορτή με δωρεάν προσφορά φαγητών και ποτών.
Κύθνος: Στην Κύθνο, έχουν το έθιμο της «κούνιας». Σύμφωνα μ' αυτό, την Κυριακή του Πάσχα στην κεντρική πλατεία του χωριού, στήνεται μια κούνια στην οποία κουνιούνται εναλλάξ αγόρια και κορίτσια ντυμένα με παραδοσιακές στολές. Σύμφωνα με το έθιμο, όποιο αγόρι κουνήσει ένα κορίτσι και το αντίθετο, δεσμεύεται ενώπιων Θεού και ανθρώπων, για γάμο.
Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου γίνεται το «συχώριο»: για την ανάπαυση των ψυχών των συγγενών τους οι πιστοί φέρνουν στην εκκλησία κρέας ψητό, κρασί και ψωμί τα οποία έχει ευλογήσει ("διαβάσει") ο παπάς και τα προσφέρουν στους παρευρισκόμενους.
Με πληροφορίες από ΑΠΕ-ΜΠΕ
